नेपालमा दोहोरो विवाहको कानूनमा : एक विश्लेषण

परिचय

नेपाली समाजमा विवाह एउटा महत्वपूर्ण सामाजिक र कानूनी संस्था हो। समाजको आधारभूत इकाई परिवार हो र विवाह परिवार निर्माणको प्रारम्भिक बिन्दु हो। नेपालको संविधान र कानूनी प्रणालीले विवाहलाई एक महत्वपूर्ण संस्थाको रूपमा मान्यता दिएको छ। यद्यपि, दोहोरो विवाह वा बहुविवाहको अभ्यास नेपाली समाजमा ऐतिहासिक रूपमा प्रचलित रहँदै आएको छ, आधुनिक नेपाली कानूनले यसलाई अपराधको रूपमा परिभाषित गरेको छ। यस लेखमा हामी नेपालमा दोहोरो विवाह कानून, दोस्रो विवाहको कानूनी स्थिति, सामाजिक परिणामहरू र यस क्षेत्रमा आवश्यक सुधारहरूको बारेमा विस्तृत विश्लेषण गर्नेछौं।

नेपालमा दोहोरो विवाह कानूनको वर्तमान अवस्था

नेपालको मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ ले दोहोरो विवाहलाई स्पष्ट रूपमा अपराधको रूपमा परिभाषित गरेको छ। संहिताको दफा १७५ अनुसार:

1. विवाहित पुरुषले अर्को महिलासँग वैवाहिक सम्बन्ध कायम भएको थाहा पाउँदा पाउँदै अर्को विवाह गर्न वा पहिलो पत्नी हुँदाहुँदै अर्को महिलालाई पत्नीको रूपमा राख्न हुँदैन।

2.विवाहित महिलाले पनि अर्को पुरुषसँग वैवाहिक सम्बन्ध कायम भएको थाहा पाउँदा पाउँदै अर्को विवाह गर्न वा पहिलो पति हुँदाहुँदै अर्को पुरुषलाई पतिको रूपमा राख्न हुँदैन।

3.यस दफा विपरीत दोहोरो विवाह गर्ने वा राख्ने व्यक्तिलाई एक वर्षदेखि पाँच वर्षसम्म कैद र दश हजार रुपैयाँदेखि पचास हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना हुनेछ।

त्यसैगरी, संहिताको दफा १७६ मा "विवाह गर्न नहुने अवस्था" लाई परिभाषित गरिएको छ, जसमा निम्न अवस्थाहरू समावेश छन्:

कुनै पुरुष वा महिलाको पति वा पत्नी जीवित छँदै अर्को विवाह गर्न नहुने
नेपाल कानूनबमोजिम विवाह गर्न नपाउने नाताभित्रको व्यक्तिसँग विवाह गर्न नहुने
महिलाको मञ्जुरी नभई विवाह गर्न नहुने
बालविवाह गर्न नहुने (२० वर्ष उमेर नपुगेका)

पूर्व कानूनी व्यवस्थामा केही अपवादहरू थिए जसले पुरुषलाई निश्चित परिस्थितिमा दोस्रो विवाह गर्न अनुमति दिन्थ्यो, जस्तै पहिलो पत्नीको कुनै सन्तान नभएमा वा पत्नी कुनै असाध्य रोगले ग्रसित भएमा। तर, आधुनिक कानूनले यस्ता अपवादहरूलाई हटाएर लैङ्गिक समानताको सिद्धान्तमा आधारित नयाँ प्रावधानहरू ल्याएको छ।

दोहोरो विवाह कानूनमा आवश्यक परिवर्तनहरू

नेपालको दोहोरो विवाह कानूनमा केही महत्वपूर्ण सुधारहरू आवश्यक देखिन्छन्:

१. प्रभावकारी कार्यान्वयन र सजाय व्यवस्था

कानूनी प्रावधानहरू भए पनि दोहोरो विवाहको अभ्यास विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा अझै प्रचलित छ। कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन सुनिश्चित गर्न निम्न कदमहरू आवश्यक छन्:

दोहोरो विवाह मुद्दाहरूको छिटो र प्रभावकारी अनुसन्धान प्रक्रिया
न्यायिक प्रक्रियामा पीडितको सहज पहुँच
दण्ड सजायको पुनरावलोकन र आवश्यकता अनुसार कडाइ
स्थानीय सरकारी संस्थाहरूको क्षमता विकास

२. विवाह दर्ता प्रणालीमा सुधार

दोहोरो विवाह रोक्नको लागि विवाह दर्ता प्रणालीलाई सुदृढ बनाउनु अत्यावश्यक छ:

डिजिटल विवाह दर्ता प्रणालीको विकास र कार्यान्वयन
राष्ट्रिय स्तरमा एकीकृत विवाह दर्ता डाटाबेस
विवाह दर्ता अघि पूर्व-विवाह जाँचको अनिवार्य व्यवस्था
धार्मिक र परम्परागत विवाहहरूको अनिवार्य कानूनी दर्ता

३. जागरूकता र शिक्षा

दोहोरो विवाहको रोकथाममा कानूनी जागरूकता र शिक्षाको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ:

समुदाय स्तरमा कानूनी साक्षरता कार्यक्रमहरू
स्कूल र कलेज पाठ्यक्रममा विवाह सम्बन्धी कानूनी शिक्षा समावेश
सञ्चार माध्यमबाट जनचेतना अभियान
लैङ्गिक समानता र महिला अधिकारबारे जागरूकता

सामाजिक सञ्जालमा हुने ठगी र दोहोरो विवाह

सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगसँगै दोहोरो विवाह सम्बन्धित नयाँ प्रकारका ठगीहरू देखा परेका छन्:

झुटो पहिचान र विवाह ठगी

केही व्यक्तिहरूले सामाजिक सञ्जालमा आफ्नो वैवाहिक स्थितिलाई लुकाएर वा झुटो पहिचान बनाएर अर्को व्यक्तिसँग सम्बन्ध विकास गर्छन् र विवाह गर्छन्। यस्ता घटनाहरूमा:

पहिलेदेखि विवाहित व्यक्तिले आफूलाई अविवाहित भनेर परिचय दिने
आफ्नो सामाजिक, आर्थिक वा शैक्षिक स्थितिबारे झुटो जानकारी दिने
पहिलो विवाह वा सन्तानहरूको अस्तित्वलाई लुकाउने

अनलाइन विवाह दलाली र ठगी

अनलाइन विवाह दलाली वेबसाइटहरू र एप्लिकेशनहरू मार्फत दोहोरो विवाह ठगीहरू बढिरहेका छन्:

विवाह दलाली वेबसाइटहरूमा वैवाहिक स्थितिको सत्यापन प्रणालीको कमी
अनलाइन परिचय गराउने माध्यमहरूमा कानूनी निगरानीको अभाव
अन्तरदेशीय विवाहहरूमा कानूनी जटिलताहरू

अनलाइन बजारमा हुने ठगी र दोहोरो विवाह

अनलाइन बजारमा पनि दोहोरो विवाह सम्बन्धित विभिन्न ठगीहरू देखिएका छन्:

नक्कली विवाह प्रमाणपत्र

डिजिटल प्रविधिको दुरुपयोग गरी नक्कली विवाह प्रमाणपत्र बनाउने र बेच्ने गतिविधिहरू बढेका छन्:

अनलाइन बजारमा नक्कली विवाह प्रमाणपत्र बनाउने सेवाहरू
सामाजिक सुरक्षा लाभहरू प्राप्त गर्न नक्कली प्रमाणपत्रको प्रयोग
बैंक ऋण वा अन्य वित्तीय सुविधाहरू प्राप्त गर्न नक्कली विवाह प्रमाणपत्रको प्रयोग

विवाह दलाली जालसाजी

विवाह दलाली सेवाहरूमार्फत हुने जालसाजीहरू:

उच्च शुल्क लिएर झुटो विवाह प्रस्तावहरू दिने
विदेशी नागरिकसँग विवाह गराउने नाममा ठगी गर्ने
विवाह योग्य व्यक्तिहरूको व्यक्तिगत जानकारी चोरी र दुरुपयोग

निष्कर्ष

नेपालमा दोहोरो विवाह कानूनमा उल्लेखनीय सुधारहरू भएका छन्, विशेषगरी मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ को लागू भएपछि। यद्यपि, कानूनी प्रावधानहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन, विवाह दर्ता प्रणालीमा सुधार, र सामाजिक जागरूकताको अभिवृद्धि गर्न अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ।

आधुनिक प्रविधि र सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगले दोहोरो विवाह सम्बन्धित नयाँ प्रकारका ठगीहरू निम्त्याएको छ, जसले कानूनी र नियामक प्रणालीलाई अझ चुनौतीपूर्ण बनाएको छ। यी चुनौतीहरूको सामना गर्न, नेपालले डिजिटल प्रविधिको उपयोग गरेर विवाह दर्ता प्रणालीलाई सुदृढ बनाउनुपर्छ, सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन बजारहरूमा निगरानी बढाउनुपर्छ, र जनचेतना अभियानहरूलाई तीव्र पार्नुपर्छ।

अन्तमा, दोहोरो विवाह निरोधका प्रयासहरूले लैङ्गिक समानता, महिला अधिकार र बालबालिकाको हितलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। नेपाली समाजमा स्वस्थ र कानूनसम्मत पारिवारिक संरचना सुनिश्चित गर्न कानूनी सुधार, सामाजिक जागरूकता र प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक छ। दोहोरो विवाहका कारण महिला र बालबालिकाले भोग्नुपर्ने आर्थिक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न व्यापक दृष्टिकोण अपनाउन जरुरी छ।